نشست پنجم - جهاد، ایثار و شهادت در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب
پنجمین نشست، از سلسله نشست‌های دهه فجر، با موضوع جهاد، ایثار و شهادت در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب و به همت معاونت پژوهش و آموزش موسسه پژوهشی- فرهنگی انقلاب اسلامی (دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای) در تاریخ شانزدهم بهمن ۱۳۹۹ برگزار شد. این نشست با دبیری دکتر محمد اسحاقی (معاون پژوهش و آموزش موسسه پژوهشی-فرهنگی انقلاب اسلامی) و با حضور آیت‌الله کعبی با محوریت بحث جهاد در منظومه فکری رهبر معظم انقلاب، حجت‌الاسلام طاهری با محوریت بحث ایثار و شهادت از دیدگاه رهبر معظم انقلاب و دکتر رحمان دوست با محوریت بحث دفاع مقدس مظهر ایثار و اخلاص برگزار شد.
ایشان در ادامه به مسئله فطری بودن ایثار و شهادت اشاره داشته و افزودند موضوع فرهنگ ایثار، جهاد و شهادت، یک موضوع فطری است که در فرهنگ ولایی و اهل‌بیت (ع) معنا و عمق پیدا کرده است و دارای آثار و برکاتی برای جوامع انسان‌ها بوده است. در فرهنگ شهادت صف اول آن اولیای الهی، پیامبران عظام و ائمه معصومین (ع) قرار دارند. همچنین در مسیر تداوم فرهنگ عاشورایی، فرهنگ انقلاب اسلامی وجود دارد که این فرهنگ باعث آزادی سازی انسان‌ها و جوامع انسانی شده است. در مقابل فرهنگ شهادت، ملتی که شهادت دارد و اسارت ندارد، تمام جناح استکباری به زانو درآمدند و نتوانسته‌اند سدی در برابر این فرهنگ متعالی داشته باشند.
این عضو هیئت‌علمی در ادامه به اهمیت شناخت این گزاره‌ها تأکید و اشاره داشتند که آموزه‌های امامین انقلاب اسلامی در موضوع جهاد، ایثار و شهادت در مجموعه‌ای از معارف انقلاب اسلامی معنا پیدا می‌کند و جایگاه رفیعی برای نجات انسان‌ها دارد. به همین دلیل شناخت این مفهوم، آثار و برکات ارزش‌های حاکم بر آن و چگونگی انتقال آن به نسل جدید و آینده و چگونگی حفظ و حراست آن از هرگونه تحریف وظیفه همه نخبگان و اندیشمندان است. آن‌هایی که به فکر سعادت دین و دنیای خود هستند حتماً در این زمینه مسئول هستند. به همین خاطر زنده نگه داشتن این مفهوم، این راه و شاخص‌های آن، از وظیفه اساسی همه آزادگان جهان است. مهم‌ترین وظیفه در عرصه فرهنگ، شناخت و ترویج آن است که در منظومه فکری رهبری معظم انقلاب اسلامی به‌عنوان زیربنای فرهنگ انقلاب و بیانات امام (ره) که منطبق بر مرجعیت قرآنی است، وجود دارد. عمق این فرهنگ بعد از چهل سال همچون خون شهید و همچون خون اباعبدالله الحسین زنده و تازه و پرطراوت است.
در ادامه آیت‌الله کعبی به معنای جهاد پرداخته و اشاره داشتند مرحوم صاحب جواهر و بسیاری از اعلام فقها و از جمله رهبر معظم انقلاب اسلامی در مباحث جهاد اشاره می‌کنند که جهاد از واژه جَهْد به معنای تعب، مشقت و خستگی است و یا از جُهد به معنای وسع، طاقت و توانایی گرفته شده است. در شرع مقدس، جهاد یعنی آمادگی برای فدا کردن جان و آنچه متأثر از جان همچون مال، ابرو و حیثیت و امثال این‌هاست، برای جنگ با مشرکان و ستمکارانی که علیه امام خروج می‌کنند. (جهاد به) بذل جان یا مال و همه توانمندی‌ها جهت اعلای حاکمیت اسلام و اقامه شعار ایمان تعریف شده است. این تعریف دوم از شهید ثانی در مَسالِک گرفته شده است. بر اساس تعریف لغوی و اصطلاحی، جهاد اعم از قتال است و جهاد به معنای جنگ و رزم در میدان با اسلحه و صرفاً نظامی نیست و جهاد میدان‌های وسیعی همچون جهاد فرهنگی، سیاسی، دیپلماتیک، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، خدماتی، مدنی، جهاد نظامی و ... را در برمی‌گیرد. لذا جهاد اعم است. رهبر معظم انقلاب هم در درس‌های خود، جهاد را اعم از قتال معرفی می‌کند و می‌فرمایند؛ جهاد به معنای قتال نیست و جهاد در قران و در روایات اعم از قتال است.
جهاد لسانی یکی از بخش‌های جهاد به حساب می‌آید و آیه شریفه می‌فرماید جاهِدِ الكُفّارَ وَالمُنافِقينَ وَاغلُظ عَلَيهِم. جهاد منافقین بیشتر جهاد لسانی است. رسول اکرم در دوران خودشان با منافقین جنگ نظامی نداشتند مگر در موارد خاص.
ایشان در ادامه عناصر جهاد را نام برده و اشاره داشتند که بر اساس معنای لغوی، اصطلاحی و اهداف جهاد، چهار عنصر وجود دارد. عنصر اول تولید قدرت و به‌کارگیری قدرت برای مصلحت اسلام و مصلحت مسلمانان و به‌طورکلی برای سود بشریت است. لذا به‌کارگیری این قدرت و تولید قدرت در بعد جهاد قرار می‌گیرد. چراکه جهاد دو واژه جَهْد یعنی زحمت و جُهد یعنی توانمندی اشاره دارد؛ بنابراین عنصر اول در جهاد به‌کارگیری تمام توان عقلی، ظرفیت‌های روحی و عاطفی، وقتی، ابرویی و حیثیتی برای اینکه ضعف به قدرت و تهدید به فرصت تبدیل شود. مجاهد هم کسی است که تلاش خستگی‌ناپذیر می‌کند.
عنصر دوم جهاد این است که این تلاش خستگی‌ناپذیر و کوشش طاقت‌فرسا و به‌کارگیری همه استعدادها و توانمندهای مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، جزئی و کلی باید فی سبیل الله باشد و باید در جهت مصلحت اسلام، مسلمین، بشریت و درنهایت حاکمیت خداوند، آرمان‌ها و ارزش الهی از جمله تحقق تمدن اسلامی بر اساس آموزه‌های الهی باشد.
عنصر سوم جهاد، تولید قدرت و به‌کارگیری قدرت برای تحقق آرمان‌ها و ارزش‌های الهی و انسانی است که باید با شناخت دشمن و درگیری، منکوب کردن و ضعیف کردن دشمن همراه باشد. عنصر سوم در جهاد، دشمن‌شناسی و درگیری، ضربه زدن و منکوب کردن دشمن است. به‌طورکلی این عنصر به شناخت میدان درگیری و به شکل هدفمند با دشمن درگیری شدن و ضعیف کردن آن اشاره دارد.
عنصر چهارم جهاد به این موضوع اشاره دارد که این تولید قدرت برای اسلام، امت اسلامی و بشریت باید در جهت تحقق آرمان‌های الهی و ارزش‌های انسانی و تحقق حاکمیت دین و تضعیف و منکوب کردن دشمن باشد و همچنین باید تحت امر رهبری واجد شرایط الهی باشد که در عصر غیبت، فقیه جامع شرایط و ولی‌فقیه است؛ بنابراین کارهای خودسرانه را نمی‌توان جهاد تلقی کرد. لذا در جهاد چهار عنصر تولید قدرت، تلاش برای تحقق آرمان‌های الهی و ارزش‌های انسانی، مقابله و تضعیف دشمن بعد از شناخت دشمن و تحت هدایت و امر رهبری الهی عمل کردن، شرط است. درواقع این را می‌توان به‌عنوان جهاد فی سبیل الله دانست.
این عضو مجلس خبرگان رهبری در آخر به مراحل جهاد پرداختند و اشاره کردند که یکی از اقسام جهاد فی سبیل الله، جهاد تبیینی و جهاد توضیح اسلام ناب محمدی و آموزه‌های اهل‌بیت برای بشریت معاصر و آشنا کردن آن‌ها با اسلام، پاسخگویی به شبهات و انحراف، مقابله با بدعت‌ها و امثال این‌ها و حفظ اصل اسلام می‌باشد که به این جهاد تبیینی، جهاد الدعوة الى الله می‌گویند.
مرحله دوم جهاد، جهاد صبر و مقاومت در راه خداوند است. مرحله سوم جهاد فی سبیل الله بسیج ظرفیت‌ها مردمی و ایجاد تشکل و سازمان و به حرکت درآوردن جریان‌های مردمی جهت تأسیس دولت اسلامی است. این جهاد به جهاد تأسیس دولت اسلامی معروف است. مرحله چهارم جهاد که باید بعد از تأسیس دولت اسلامی باید به آن توجه داشت، مربوط به حفظ دولت و نظام اسلامی است. هرگونه اقدامی که برای حفظ نظام اسلامی جهت اقامه حکم الله صورت می‌گیرد، جهاد فی سبیل الله است. جهاد مرحله پنجم، جهاد توسعه نظام اسلامی، حاکمیت دین و گسترش آن در عرصه بین‌المللی است. جهاد ششم جهاد حمایت از محرومان و مستضعفان و ملت‌های تحت ستم طاغوت و شیاطین است. این هم یک نوع جهاد است که جهاد آزادی‌بخش نام‌گذاری می‌شود.
در ادامه نشست دکتر رحمان دوست پیرامون تأثیرگذاری ملت‌ها سخن گفته و اشاره داشتند ملت‌هایی که این انتظار را دارند که بتوانند بر جوامع دیگر تأثیر بگذارند، باید سرمایه‌هایی داشته باشند که این سرمایه بتواند در فرهنگ کشورهای دیگر و در نسل‌های آینده کشور خودش تأثیرگذاری باشد و آن‌ها را به حرکت درآورد. ملت‌هایی بالنده و سرافراز هستند که برای کشورهای دیگر حرفی برای گفتن داشته باشند. باید آن چیزی را که جوهر یک پیام مهم را تشکیل می‌دهد در دل، زبان و بیان کشور وجود داشته باشد تا کشورهای دیگر بدانند حرف این ملت چیست. ما مدعی هستیم که در جهان حرف تازه برای جهانیان داریم و حرف تازه‌ای برای نسل‌های آینده خودمان داریم.
ایشان همچنین به ویژگی‌های ملتی که می‌خواهند تأثیرگذار باشند پرداخته و افزودند اولاً برای اینکه روی ملت‌های دیگر و ثانیاً روی نسل‌های آینده کشور خود تأثیرگذاری داشته باشیم باید ۱. اندیشه بزرگی داشته باشیم و ۲. باید بتوانیم این اندیشه بزرگ را در قالب ساختارهای مقبول که ملت‌های صاحب اندیشه این مطلب را بپذیرند و فهم کنند، مطرح کنیم؛ بنابراین یک محتوایی به نام اندیشه و یک فرمی به نام ساختارهای قابل‌قبول برای انتقال اندیشه نیاز است.
ادبیات و هنر اصلی‌ترین و تأثیرگذارترین راه انتقال یک فرهنگ از ملتی به ملت‌های دیگر و از نسلی به نسل‌های دیگر محسوب می‌شود. پس ابتدا باید اندیشه وجود داشته باشد و بعد بتوان این اندیشه را در قالب ادبیات و هنر انتقال داد. اگر ملتی صاحب اندیشه باشد و حرف تازه داشته باشد و بتواند این حرف را در قالب‌های ادبی و هنری مقبول و ساختارهای مناسب به نسل‌های آینده خود یا ملت‌های دیگر انتقال دهد گام مهمی در انتقال اندیشه برداشته است.
دکتر رحمان دوست در ادامه به جایگاه دفاع مقدس پرداخته و اشاره داشتند که معتقد هستم دوران طلایی ۸ ساله دفاع مقدس ایران، دوران فشرده و متراکمی بود که به وسعت چندین دهه به تجربه سیاسی-اجتماعی ملت فهمیم ایران افزوده است. لذا دست مردم ما برای داشتن اندیشه‌ای که بتواند به نسل‌های آینده و ملت‌های دیگر انتقال دهد، پر است. این ۸ سال گنج بزرگی برای ایران فراهم کرد و کافی است که بتوان با ساختارهای قابل‌قبول ادبی و هنری آن‌ها را انتقال داد؛ بنابراین برای خلق آثار ادبی، اولین چیزی که نیاز است، سرمایه یا اندیشه و محتوا است. پشتوانه اصلی آثار ادبی و هنری در هر کشوری همان اندیشه و محتواست و تجربه فردی و اجتماعی ملت ایران از جنگ ۸ ساله آن‌قدر فاخر و ارزشمند است که سرمایه بسیار بزرگی در اختیار ملت ایران است که بتواند کار کند و در قالب‌های ادبی و هنری ارائه نماید.
در ادامه نشست حجت‌الاسلام طاهری مروری سریعی بر مجموعه بیانات رهبر معظم انقلاب در مورد جهاد و شهادت داشته و ویژگی‌های فردی و اجتماعی شهیدان که مورد توجه رهبر معظم انقلاب است را بیان کردند. ایشان اشاره داشتند که در بخش ویژگی‌های فردی حضرت آقا می‌فرمایند که شهادت یک اختصاصاتی دارد و یک سری ویژگی‌هایی را خداوند برای شهید در نظر می‌گیرد که این ویژگی‌ها عمومی است و برای همه قابل دست‌یابی نیست. کسی می‌تواند این فضا را دریابد و از این ویژگی‌ها بهره‌مند شود که در مسیر شهادت قرار داشته باشد. حضرت آقا نمونه‌هایی از این ویژگی‌های فردی را بیان می‌کند. اولین ویژگی که حضرت آقا بیان می‌کنند، ایثار و دل بریدن از عواطف و خواسته‌های شخصی است. اگر هنوز دل متعلقی نسبت به مسائل مادی وجود داشته باشد، کسی نمی‌توان مسیر شهادت را طی کند و در این میدان نقش‌آفرینی نماید. اخلاص و حرکت فی سبیل الله به‌عنوان دومین شاخصه، مورد توجه حضرت آقاست.
ایشان ادامه دادند که حضرت آقا، برخورداری از ایمان، تقوا و قدرت معنوی را به‌عنوان خصال عمومی در بین شهدا مطرح می‌کنند. بحث ارمان گرایی و الگو گیری از معصومین (ع) را یکی از عناصر اصلی در فضای شهادت می‌دانند. حضرت آقا بر عقلانیت و منطق‌گرایی تأکید می‌کند و تکلیفی گرایی در کنار برنامه‌ریزی برای رسیدن به نتیجه را جزو خصال شهدا می‌دانند. خیلی از افراد در دوگانه تکلیف گرایی و نتیجه گرایی دچار مشکل هستند و در تبیین قضیه به مشکل برمی‌خورند، حضرت آقا در سیره شهدا این بحث را مطرح می‌کنند.
در مورد ویژگی‌های اجتماعی هم حضرت آقا تصریح می‌کنند که اولین ویژگی اجتماعی شهید این است که مصالح امت اسلامی بر خواست خودش ترجیح می‌دهد. حضرت آقا بصیرت و شناخت در لحظه و شجاعت اقدام در فرصت‌هایی که پیش می‌آید را یکی دیگر از ویژگی‌های شهدا می‌دانند. نترسیدن از غربت و استقبال از مرگ در کنار گمنامی و بی‌ادعایی را هم مورد توجه قرار می‌دهند.
حضرت آقا ویژگی‌های شهید در برخورد با دشمنان را هم بیان می‌کنند. ایستادگی و مقاومت در برابر دشمنان تا جایی که دشمن را به عجز درآورد، این جزو ویژگی شهدا بوده است. شهدا، انسان‌های مستحکمی بودند؛ انسان‌های زودرنجی و زود میدان خالی کن نبودند. نترسیدن از تسلیحات مرگبار دشمن، از خصایل شیعیان در برخورد با دشمنان محسوب می‌شود.
نکته بعدی که در بیانات رهبری معظم انقلاب به آن تأکید شده است، بحث آثار شهادت می‌باشد. شهید یک مسیر را طی می‌کند و به قله شهادت دست می‌یابد؛ اما با شهید شدن او، ماجرای شهادت تمام نمی‌شود، داستان ادامه دارد و آثار شهادت آغاز می‌شود. اولین بخش آثار شهادت برای شهید، آثار فردی دارد. اثر بعدی شهادت که در بخش اول قرار می‌گیرد، نزول ملائکه الهی و بهره‌مندی از عطر فرشتگان است.
دومین خصلت و ویژگی‌ای که شهید پیدا می‌کند این است که بر نقطه اوج و کمال انسانی پا می‌گذارد. سومین ویژگی‌ای که حضرت آقا بر آن تصریح می‌کنند، برخورداری از نور قیامتی و دیدن چهره محبوب است.
حجت‌الاسلام طاهری در ادامه به آثار اجتماعی شهادت پرداختند که به‌عنوان یکی دیگر از موضوعاتی است که حضرت آقا به آن تأکید کردند و اشاره داشتند که اولین اثری که حضرت آقا به آن اشاره کردند این است که نتیجه شهادت شهید، الگوسازی برای جوانان و حق‌طلبان است. راهی که بن‌بست است و تصور نمی‌شود که راهی برای برون‌رفت از این بن‌بست وجود دارد، اما وقتی یک شهیدی پا به میدان می‌گذارد و آن‌چنان مجاهدت خالصانه‌ای از خود بروز می‌دهد که آن بن‌بست، باز می‌شود و آن بن‌بست را می‌شکند. لذا شهادت یک الگوی برای جوانان و حق‌طلبان ایجاد می‌کند. در بخش دیگر نیز، نشان دادن راه و هدف به همگان مورد توجه قرار می‌گیرد. آثار دیگری همچون آزادی، استقلال از وابستگی‌ها مطرح است که همه این موارد دور شدن کشور از خطر و شکست‌ناپذیر کردن انقلاب را به دنبال دارد و حضرت آقا این‌ها را از آثار و برکات شهادت می‌دانند. صفا، معنویت و نشاط انقلابی در جامعه از طریق این شهادت‌ها گسترش پیدا می‌کند.
