نشست نهم - همبستگی و مسئولیت اجتماعی در اندیشه رهبر حکیم انقلاب اسلامی

در یک تعریف بسیار بسیط، انسان در قبال اعضای خانواده، اعضای جامعه –محله و کشور- و در یک گستره وسیع‌تر، در جامعه انسانی که در آن زندگی می‌کند، مسئولیت‌هایی دارد. انسان در قبال فعالیت‌ها، کارها و وظایفی که باید ایفای نقش کند باید مسئولیت‌پذیر و پاسخگو باشد. مسئولیت‌پذیری و انجام مسئولیت‌ها یکی از ویژگی‌های انسان کامل است. در مجموعه معارف دینی، برای انسان در قبال خود، جامعه، خداوند متعال و طبیعت وظایفی وجود دارد که انسان باید اولاً آن‌ها را بشناسد؛ ثانیاً نسبت به انجام آن وظایف با کیفیت بالا پاسخگو هم باشد و خود را عامل به آن بداند. مسئولیت یک امری است که الزام و تعهد درونی برای انسان به وجود می‌آورد.

این عضو هیئت‌علمی در ادامه کلیدواژه مسئولیت را به مسئولیت اجتماعی پیوند و افزودند در زندگی جمعی و به‌ویژه در جهان امروز این مسئولیت‌ها؛ شکل، نوع، میزان و نحوی خاصی به خودش می‌گیرند. در مجموعه اندیشه و منظومه فکری رهبری معظم انقلاب در حوزه اجتماعی، واژه‌های فراوانی با بار معنایی برگرفته از معارف قرانی و تعالیم اهل‌بیت (ع) وجود دارد. یکی از آن‌ها واژه مسئولیت اجتماعی است و انسان در جامعه‌ای که زندگی می‌کند نسبت به آن مسئولیت دارد. درواقع انسان باید متعهد به انجام آن وظایف باشد و خودش را در قبال مرجعی بالاتر از وجدان فردی یا جمعی، یعنی خالق هستی، عَلَيْهِ يُرْجَعُونَ و الی الله؛ همه چیزها به‌سوی خداوند بازمی‌گردد، پاسخگو بداند.

ایشان در ادامه موضوع مسئولیت اجتماعی را در اندیشه رهبر معظم انقلاب طرح و اشاره داشتند که این مفهوم پیشرفته در اندیشه دینی و در فکر، نظر، عمل و سیره رهبری معظم انقلاب بسیار شکوفاست. در سال‌های اخیر و در موقعیت‌های اجتماعی خاص همچون سیل و زلزله و به‌ویژه در دوران کرونا این واژه‌ها بیشتر از رهبری معظم انقلاب شنیده شده است که چگونه مردم، جوانان و گروه‌های اجتماعی را به انجام این مسئولیت‌پذیری و ایفای آن دعوت کردند و حتی شیوه‌هایی از این مسئولیت را هم نشان دادند. مشاهده شد که رهبری معظم انقلاب چه حرکتی در جامعه و گروه‌های مختلف ایجاد کردند.

دکتر اسحاقی درنهایت به تجربه مسئولیت اجتماعی در 4 دهه اخیر پرداخته و اشاره داشتند که این مشارکت، مسئولیت اجتماعی و همبستگی ملی به نحو بارزی از ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی با روحیه الهی و جهادی مشاهده شد. به‌طوری‌که امام (ره) می‌فرمایند، نور الهی در کشور جلوه‌گر شده است و قدر این جلوه الهی را بدانید. جوان‌ها با تعطیلی دانشگاه‌ها، به سمت نقاط محروم روستاهای دور و نزدیک رفتند و سعی کردند که در قالب سازندگی، برای اقشار مختلف محرومی که از دوران طاغوت رنج می‌بردند، فعالیت‌های انجام دهند. در دوران جنگ و پس از جنگ هم این مشارکت‌ها تداوم یافت. آن چیزی که هر جامعه پیشرفته نیاز دارد همین احساس همبستگی ملی و همچنین مسئولیت اجتماعی است.

در ادامه نشست دکتر قاسمی ابتدا به تعریف مواسات پرداختند و اشاره داشتند مواسات به معنای مشارکت کردن و سهیم کردن دیگران در رزق و معاش خود است و یک نوع همدردی با فقرا و افرادی که از شرایط اجتماعی آسیب دید‌ند، محسوب می‌شود. این کلمه ازلحاظ ریشه‌ای، به معنای مداوا کردن مریض یا زخمی که ایجاد شده یا به معنای اندوهگین شدن بر کسی و درنهایت تعزیت و صبر دادن به آن فرد است. ریشه اصلی مواسات به هر دو بعد کمک کردن به دیگران برای رفع حزن و اندوه آن‌ها و همچنین مشارکت دادن آن‌ها در رزق و معاش خود است؛ بنابراین مواسات به معنای همراهی کردن با دیگران جهت شریک کردن آن‌ها در امکانات خود و همدردی با آن‌ها در رفع آلام و اندوه است.

ایشان در ادامه به مفهوم مواسات در اندیشه رهبر معظم انقلاب پرداختند و افزودند در اندیشه رهبر معظم انقلاب، (مواسات) صرفاً به معنای انفاق مالی هم نیست بلکه همراهی کردن با مردم هم به یک نحو، مواسات محسوب می‌شود. مواسات به معنای سهیم کردن دیگران با خود در بهره‌گیری از مواهب و امکانات زندگی مادی که در حد کفایت خود هستند، می‌باشد. تعبیری که در ارتباط با مواسات وجود دارد، به این نحو است که گاهی انسان از مازاد مال خودش به دیگران می‌بخشد و گاهی هم این شراکت و تقسیم در مقدار کفاف زندگی خود آن فرد که کفاف وی را تشکیل می‌دهد، است. قبل از اینکه انسان مالی را از خودش ببخشد یا سهمی از زندگی خودش را با دیگری تقسیم کند، دیگری را به‌منزله خودش می‌داند. در مواسات یک مسئله ذهنی وجود دارد، یعنی در امر مواسات قبل از اینکه شخص فعلی را رقم بزند، یک ترسیم ذهنی برای فرد شکل می‌گیرد و بر اساس آن فرد، دیگری را به‌منزله خودش تلقی می‌کند. لذا در حد کفاف خودش و آن چیزی که مازاد نیست را با دیگری تقسیم می‌کند.

دکتر قاسمی در ادامه ضمن تأکید به سهیم بودن آحاد جامعه در مسئله مواسات، اظهار داشتند که در بیانات رهبر معظم انقلاب در بحث مواسات آمده است که شرایط اجتماعی و این ظرفی که در آن حضور داریم نیازمند این است که تک‌تک افراد در این امر مهم مشارکت کنند و افراد و اقشار آسیب‌دیده را در عرصه‌ای که حضور دارند، تنها نگذارند. افراد فکر کنند که در هر نقطه‌ای و در هر سطح و قشری که حضور دارند تنها نیستند و دارای یاری‌گرانی هستند. درواقع این احساس باید در جامعه ایجاد شود که هیچ فردی از افراد جامعه فکر نکنند که در تنهایی خودش به سر می‌برد. لذا نکته مورد توجه رهبر معظم انقلاب این است که دیگری را باید به‌منزله خودمان بدانیم و از آنچه به‌عنوان کفاف و نه مازاد زندگی است را با دیگران سهیم کنیم.

ایشان در ادامه به مسبوق به سابقه بودن این موضوع در اندیشه رهبر معظم انقلاب اشاره داشتند و افزودند در بیانات گذشته ایشان هم وجود دارد که فاصله طبقاتی باید کاهش پیدا کند. این مأموریت فقط بر عهده دولت‌ها و حاکمیت نیست، بلکه جامعه‌ای که فضیلت­مند و اخلاق مدار است و دیگری را به‌مثابه خودش تلقی می‌کند، چنین جامعه‌ای برای کم کردن فاصله طبقاتی خودش منتظر حکومت یا دولت‌ها نخواهد بود. در چنین جامعه‌ای هر فردی به ماهوی فرد، خودش را در جایگاه مسئولیتی می‌بیند که به دنبال رفع بلیعه و معضلی است و از مواهب زندگی و امکانات مادی‌ای که در اختیار دارد، با دیگران سهیم می‌شود.

ایشان همچنین به مطرح بودن این موضوع در روایات پرداخته و اشاره داشتند در روایت‌ها هم به موضوع حق مؤمن بر برادرش تأکید شده است و اشاره می‌شود که مؤمن باید در فرح او شادمان و در حزن او محزون باشد. عطایای الهی که به وی بخشیده شده است را با برادر مؤمن خودش مواسات کند و ببخشد. این از حقوق مؤمنین نسبت به مؤمنین محسوب می‌شود. اگر در جامعه‌ای اخوت وجود داشته باشد و مؤمنین ولی یکدیگر محسوب شوند، در این جامعه بحث مواسات به‌راحتی شکل می‌گیرد. مواسات در حقیقت یک امر کاملاً مردمی است و در حیطه مردم بر مردم جریان پیدا می‌کند.

دکتر قاسمی در آخر به یکی از مباحث رهبر معظم انقلاب در دروس خارج فقه پرداخته و اشاره داشتند که حضرت آقا در درس خارج فقه خودشان به‌کرات این روایتی که در ادامه مطرح می‌شود را با تعابیر متعدد مورد بحث قرار دادند. یکی از وصایای رسول اکرم به امام علی (ع) این است که يَا عَلِيُّ سَيِّدُ الْأَعْمَالِ ثَلَاثُ خِصَال؛ سید و سرور همه کارهای نیک که انسان می‌تواند انجام دهد، شامل سه خصلت؛ انصاف، مواسات و ذکر خداوند است. حضرت آقا می‌فرمایند که دو خصلت اول در حوزه روابط اجتماعی قرار می‌گیرد. هرچه که برای خود می‌پسندید برای دیگری هم بپسندید، انصاف را در روابط اجتماعی مورد توجه قرار دهید. همچنین مواسات نسبت به برادران ایمانی که باید یاری گر آن‌ها بود و به آن‌ها کمک کرد، در حیطه روابط اجتماعی مطرح می‌شود. خصلت سوم رابطه انسان با خدا و یاد داشتن خداوند در همه حالات را نشان می‌دهد.

در ادامه نشست حجت‌الاسلام مهدیان ابتدا به موضوع توحید از نگاه امام و رهبر معظم انقلاب پرداختند و اشاره داشتند اندیشه انسجام و وحدت جامعه، اندیشه‌ای است که از مفهوم توحید نشات می‌گیرد، لذا یک مفهوم مقدسی است. وحدت صرفاً یک رفتار یا سازوکار ابزاری صرف برای رسیدن به نتایج در نظر گفته نمی‌شود، بلکه وحدت یک مفهوم مقدس در فضای اندیشه دینی است و ریشه در مفهوم توحید دارد. این جمله را حضرت امام در کتاب آداب الصلاة خودشان دارند که توحید فقط به معنای یگانه دانستن خدا نیست، بلکه توحید اساساً به معنای یگانه شدن است. توحید از باب تفعیل و به معنای ضرورت به سمت وحدت است. اساساً حرکت به سمت خدا – الي اللّه المصير- یعنی حرکت به سمت آن ذاتی که دارای اوصاف و صفاتی است و باید تلاش کرد تا به آن صفات در جان خودمان و همه عالم ظاهر و باطن دست پیدا کنیم. درواقع آن اوصاف را در عالم بروز دهیم و نشان دهیم.

عین این تعبیر حضرت امام که در کتاب آداب الصلاة مطرح شد، حضرت آقا هم در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن اشاره دارند که توحید به معنای یگانه شدن است. لذا حرکت جامعه به سمت وحدت یک امر مقدس و مطلوبی می‌باشد. وقتی یک امری مقدس شد، بدین معنی است که این ارزش را دارد انسان به خاطر آن جان هم بدهد.

ایشان در ادامه مفهوم ولایت و توحید و پیوند آن‌ها را در اندیشه رهبر معظم انقلاب طرح و اشاره کردند که حضرت آقا در مقوله ولایت، بروز اتفاقی به نام جامعه توحیدی را در صورت جامعه محقق می‌بینند و آن را ترسیم می‌کنند. ایشان سه رکن را در تعریف ولایت معرفی کردند؛ ۱. ولایت محور جامعه و مرکز جامعه است که نماد اراده کلی جامعه محسوب می‌شود؛ ۲. رکن بعدی به ارتباطات ولایی بین افراد اشاره دارد. به‌طوری‌که انسان‌ها به یکدیگر گره می‌خورند و حول آن محور مرکزی، به داد یکدیگر می‌رسند و ۳. رکن سوم مربوط به درگیری با اراده طاغوت و نفی کسانی است که می‌خواهند دعوت به خود کنند و استکبار بورزند. لذا این صورت‌بندی جامعه که انسجام اجتماعی را شکل می‌دهد، بروز آن توحیدی است که در جان امت رقم خورده است.

حجت‌الاسلام مهدیان در آخر به ویژگی‌های جامعه توحیدی از منظر رهبر معظم انقلاب پرداخته و اشاره داشتند که در اندیشه رهبر معظم انقلاب، جامعه توحیدی جامعه‌ای است که اوصاف حضرت حق را بیشتر در خودش بروز دهد و این‌ یک جامعه واحدی است. اولین ویژگی در توحید، وحدت است. دومین ویژگی که از این جامعه توحیدی می‌توان فهم کرد، این است که ارتباطات اجتماعی بر اساس ارتباطات ولایی می‌باشد. لذا نظام مردم‌سالاری دینی که بروز یافته و شکل‌گرفته نظام ولایت است، درواقع حرکت به سمت وحدت را در جامعه ساده می‌کند. مردم‌سالاری دینی بروز توحید و ولایت است. دلیل این امر به دو رکن اصلی برمی‌گردد؛ ۱. انسان‌ها نسبت به یکدیگر و جامعه مسئول هستند و ۲. آن‌ها حق دارند مراقب یکدیگر و تحقق اهداف جامعه باشند. لذا این‌یک مردم‌سالاری محسوب می‌شود. این نظام، نظام فرزانگان است؛ انسان‌هایی که خودشان بر خودشان حاکم‌اند، مسئولیت‌پذیرند و مراقب یکدیگر هستند.

در ادامه نشست دکتر محمدزمانی ابتدا به خواستگاه مسئولیت پرداخته و اشاره داشتند که خواستگاه مسئولیت و تکلیف در اسلام یا از حقوق غایی و یا از حقوق فاعلی است؛ یعنی افراد به خاطر آنکه از دامن اجتماع رشد پیدا می‌کند، نسبت به اجتماع حقوق دارند و مسئولیت‌هایی نسبت به پدر و مادر خود دارند. از بعد دیگر انسان‌ها چون حقوق غایی همچون حق رشد، به کمال رسیدن، اندیشمند و عالم شدن دارند و در این حق غایی تکلیف قرار داده شده است، نسبت به رسیدن به حق، مسئولیت و تکلیف دارند. باید عالم بشوند، باید رشد پیدا کنند و به کمال انسانی برسند.

در ادامه ایشان به تمایز مسئولیت اجتماعی در اسلام و غرب پرداختند و افزودند بحث مسئولیت اجتماعی در اسلام، ماهیتاً متفاوت از اندیشه غربی است. مسئولیت اجتماعی از منظر اسلام یک ضرورت و تکلیف است و باید یکسری وظایف نسبت به جامعه داشته باشیم، ولی در اندیشه غربی مسئولیت اجتماعی به‌عنوان یک فعالیت داوطلبانه است؛ هرچند که ممکن است بعضی اوقات به محیط‌زیست یا به دیگران توجه شود. این اولین تمایز بین مسئولیت اجتماعی در اسلام و غرب است.

دومین تمایز بحث این است که مسئولیت اجتماعی در اسلام بیشتر تمرکز بر منافع غیراقتصادی دارد؛ اما در غرب، مسئولیت اجتماعی مبتنی بر منافع اقتصادی است؛ یعنی گفتند که شما به دیگران کمک کنید که بزهکاری کم شود تا یک‌زمانی آن‌ها برای مال شما دزد نشوند. مسئولیت اجتماعی در غرب مبتنی بر محور اقتصادی است.

سومین تمایز مسئولیت اجتماعی در اسلام و غرب این است که در غرب انتظارات جامعه برای شما مسئولیت ایجاد می‌کند، اما در اسلام، خداوند مسئولیت‌هایی برای شما قرار داده است و از شما توقع دارد که در جامعه انجام دهید.

تمایز چهارم این است که تمرکز مسئولیت اجتماعی در غرب بر افراد است. غربی‌ها خواستند که محوریت انسان، اومانیسم، شخصیت گرانی و فردگرایی را کم کنند و این منیت­های انسانی را با مسئولیت اجتماعی کاهش دهند؛ (ولی چندان موفق نبودند) و محوریت روی افراد است. درنهایت این افراد هستند که برای خودشان مسئولیت می‌گذارند و در افق خودشان این مسئولیت‌ها را (انجام می‌دهند). ولی در اندیشه اسلامی منافع جمعی و فردی با هم مورد توجه قرار می‌گیرد؛ چراکه در اسلام هم جامعه و هم افراد اصالت دارند.

تمایز بعدی این است که مسئولیت اجتماعی در اسلام بر خواسته از حقوق انسانی است. جامعه به انسان‌ها کمک کرده است حالا این انسان‌ها باید نسبت به این جامعه مسئولیت داشته باشند. ولی در غرب از دهه ۱۹۵۰ به بعد، بحث مسئولیت اجتماعی از اندیشه‌های غربی برگرفته شده است و مشاهده می‌شود که یک خاستگاه زمانی دارد. زمانی که کمونیست رشد پیدا کرد، در جامعه لیبرال غرب، مسئولیت اجتماعی به‌عنوان یک پادزهر، یک مسکن و به‌عنوان یک سپر دفاعی در مقابل کمونیست مطرح شد. بحث حقوق انسانی و رشد انسانی در آن مطرح نیست.

ایشان در ادامه به مکتب شهید سلیمانی در عرصه اجتماعی پرداخته و اظهار داشتند شهید سلیمانی چند مسئولیت را دنبال می‌کردند: یک مورد، مسئولیت نسبت به نظام سیاسی است. شهید سلیمانی چند کار برجسته‌ انجام دادند. یکی اطاعت از ولایت‌فقیه است. کار دیگر تعهد به ارزش‌های انقلابی بود. مورد دیگر اینکه ایشان تلاش می‌کردند مردم را برای مقاومت قوی کنند. همچنین واحد انسان برای ایشان اهمیت داشت. انسان به ما هو انسان برای ایشان شریف بود.

در عرصه نظام فرهنگی و اجتماعی تلاش شهید سلیمانی این بود که در عمل خودش و در کاری که به او محول شده است، دین را متجلی کند. کاری که ایشان در عرصه نظام فرهنگی و اجتماعی انجام دادند این بود که در عرصه عمل دین را به مردم نشان دادند.

در مقابل، در تقابل با جبهه باطل ایشان چه تکالیف و مسئولیت‌های را انجام دادند؟ ایشان ۱. نقشه‌های آتی دشمن را می‌شناختند و آن را پیش‌بینی می‌کردند. ۲. برای مقابله با این نقشه‌ها تدبیر اتخاذ می‌کردند تا این نقشه‌ها خنثی شوند. عقلانیت مستقل از وحی نیست و خداوند الهام می‌کند. ۳. ایشان استقامت هم داشتند. به تعبیر حضرت‌ آقا، ایشان مجاهد شجاع بودند. ۴. استمرار در کار ایشان وجود داشت. به‌طوری‌که ۲۴ ساعته در جبهه مقاومت بودند. ۵. گسترده دیدن جبهه مقاومت بود. عرصه‌های مختلفی که احتمال می‌دادند دشمن نفوذ کند -در عرصه دیپلماسی، فرهنگی و نظامی- شناخت گستره تحرکات دشمن را مورد توجه قرار دادند. ۶. حضور در صحنه داشتند و فرمانده دور از میدان نبودند. ایشان در تقابل با جبهه باطل این شش حوزه را پوشش می‌دادند.

دکتر محمدزمانی در انتها به بایسته‌های رسانه‌ای پرداخته و مواردی را برشمردند: ۱. تلاش شود که مفاهیم و ارزش‌های انقلابی به مخاطبین به‌ویژه نسل جوان، با استفاده از ابزارها مختلف رسانه‌ای همچون حوزه‌های هنر تا سینما، هنرهای بصری و مکتوب منتقل شود. ۲. نوع‌دوستی و کمک به مستضعفین باید به‌عنوان یک ارزش اجتماعی در رسانه‌ها معرفی شود که متأسفانه این‌گونه نیست. ۳. تولیدات باید فراجناحی شوند و بیشتر باید متمرکز بر ارزش‌های انقلابی باشند. ۴. از حرف‌ها و سخن‌هایی که وحدت در جبهه مقاومت را از بین می‌برد باید پرهیز شود. ۵. سیاست دیگری که باید در حوزه رسانه پیگیری شود این است که آحاد مردم باید علیه ظلم برانگیخته شوند. ظلم باید به‌عنوان یک ضد ارزش معرفی شود. ۶. در حوزه مقاومت باید قهرمان‌های مقاومت معرفی شوند. ۷. توطئه‌های دشمن باید معرفی شود. چه آن توطئه‌هایی که انجام داده و چه توطئه‌هایی که قرار است انجام دهند. ۸. حس امید و شجاعت باید در جامعه نهادینه شود. حس نترسیدن و اینکه به قول حضرت‌ آقا آینده بهتر از امروز است، باید مورد توجه قرار گیرد.