نظام‌سازی (نظام اسلامی) در جامعه منتظر در اندیشه حضرت آیتالله خامنه‌ای(دامت برکاته)
ارائه کننده: حجت الاسلام و المسلمین نجفعلی غلامی
ناقدین: حجت الاسلام و المسلمین سیدکاظم سیدباقری و آقای رضا عیسی‌نیا
دبیرعلمی: آقای همت بدرآبادی
در نظریــه‌ای کــه مقــام معظــم رهبــری دارنــد؛ پنــج مرحلــه را بــرای رســیدن بــه تمدن‌ســازی مطــرح کرده‌انــد.
یکــی از محورهــای مهــم، بحــث نظام‌ســازی و دولت‌ســازی اســت. هــر کــدام از نظام‌هــای گوناگونــی کــه در جهــان شــکل گرفتــه اســت، مبتنــی بــر نظریه‌هــای مختلفـی بـوده اسـت. مثـلا نظام‌هـای لیبرالیسـتی و سوسیالیسـتی و نظام‌هـای مختلفـی کـه در عالـم شـکل گرفتـه، هـر کـدام مبتنـی بـر مولفه‌هایـی بـوده اسـت کـه باعـث شـده کـه آن نظریـه و آن نظـام بـر اسـاس آن شـکل بگیـرد.
بـا پیـروزی انقـلـاب اســلامی و شــجره طیبــه‌ای کــه انقــلاب اســلامی در جمهــوری اســلامی ایجـاد کـرد، بحـث نظام‌سـازی مبتنـی بـر نظام‌سـازی صحیـح مطـرح شـد. چـون اتفاقــی کــه در غــرب افتــاد، بــه دلیــل خاســتگاه بشــری نتوانســت موفــق باشــد و عدالـت را بـه نحـو صحیحـی اجـرا کنـد و مشـکلات عدیـده‌ای کـه جهـان بـا آن مواجـه بـود، منجـر بـه ایـن شـد کـه نظریه‌هـای رقیبـی شـکل بگیـرد. شـاید انقـلاب اســلامی یکــی از آن نظریاتــی بــود کــه مدعــی اســت کــه بــر مبنــای آموزه‌هــای اهــل بیــت(ع) و نیــز نظریــه انتظــار در عصــر غیبــت میتوانــد مولفــه‌ای باشــد کــه جهــان را از ایــن ســردرگمی و مشــکلات رهایــی ببخشــد.
در ایــن میــان نظــرات مقـام معظـم رهبـری بـه عنـوان رهبـری عملگـرا و رهبـری کـه توجـه ویـژه بـه بحـث نظام‌سـازی داشـتند، بسـیار حائـز اهمیـت اسـت. آقـای دکتـر غلامـی در مقالـه‌ای کـه نوشـتند، بـر اسـاس تکیـه بـر دیـدگاه و اندیشـه‌های مقـام معظـم رهبـری، بحـث نظام‌ســازی را مطــرح کردنــد. به‌صــورت مختصــر توضیــح داده میشــود کــه نظام‌ســازی چیســت و محورهــا و ســطوح نظام‌ســازی چیســت تــا مقدمــه‌ای بــر شــروع بحــث باشــد.
نظام‌ســازی، طراحــی و ایجــاد مجموعــهای از زیرســاخت‌ها، ســازوکارها، روندهــا، ســاختارها و نهادهایــی اســت کــه حرکــت بــر مبنــای اصــول را بــرای تحقــق آن آرمان‌هــا شـکل میدهـد. وقتـی ایـن مبنـا بـرای نظام‌سـازی تعریـف شـد، سـه محـور کلـی میتـوان بـرای آن در نظـر گرفـت؛ تولیـد نرم‌افـزاری نظـری ایـن حرکـت، نهادسـازی و کادرسـازی، کـه هـر کـدام اینهـا بـه تناسـب خودشـان میتواننـد بـرای رسـیدن بـه بحــث نظام‌ســازی مطلــوب کمــک کننــد.
نظام‌ســازی در نظریه‌هــای مختلــف دارای سـه سـطح اسـت:
1.ســطح عالــی: طراحــی نظــام حکومتــی، ارکان حکومــت، ســاختارهای کلان مدیریــت جامعــه؛
2. ســطح میانــی: طراحــی و ایجــاد نهادهــا و سیســتم‌های کلان در عرصه‌هــای اقتصــاد، آمــوزش، فرهنــگ، رســانه، امنیــت، ســلامت و مدیریــت؛
3. سـطح پایینتـر: طراحـی خـرده سیسـتم‌ها از قبیـل نظـام بانکـداری، سیسـتم پولـی، نظـام کار، تولیـد و توزیـع و تجـارت و بحـث اقتصـاد. تکیه‌گاهـی کـه شـاید در بحث‌هــای مــا وجــود دارد و بــرای اینکــه هــر کــدام از ایــن محورهــا و ســطوح بخواهــد تحقــق پیــدا کنــد، بایــد بــر اســاس تکیــه بــر آموزه‌هــای اسـلـامی شــکل بگیــرد.
بحــث جنــاب آقــای غلامــی در مــورد نظام‌ســازی در جامعــه منتظــر از دیـدگاه مقـام معظـم رهبـری میتوانـد مقدمـهای بـر تولیـد نظریه‌پـردازی در زمینـه نظام‌ســازی در عصــر غیبــت و جامعــه منتظــر بــا تکیــه بــر اندیشــه‌های فــردی باشـد کـه یـک نـگاه عملگـرا دارد و خـودش هـم در صحنـه عمـل ایـن دغدغـه را داشــته و مدیریــت کلان جامعــه را عهــده‌دار بــوده اســت.
ضرورت بحث از نظام‌سازی در جامعه منتظر
در ایـن چنـد سـال اخیـر مبحـث نظام‌سـازی در مباحـث حـوزه شـاهد رشـد قابـل توجهـی اسـت و مراکـز مختلـف بـه ایـن مبحـث میپردازنـد و ظرفیـت پرداختـن بـه ایـن بحـث هـم وجـود دارد. اولیـن بحثـی کـه مطـرح اسـت، ایـن اسـت کـه در ایـن زمـان چـرا بایـد بـه ایـن مسـاله بپردازیـم؟ به این مسـاله اشـاره شـده کـه در دوره معاصـر بـا پدیـده مدرنیتـه و نظـام مدرنیسـم در سـطح عالم مواجه هسـتیم که همه شـئون زندگـی بشـر در ابعـاد مختلـف فرهنگـی، سیاسـی، اجتماعـی، اقتصـادی، آموزشــی را تحــت تاثیــر قــرار داده اســت.
چیــزی کــه مهــم اســت، ایــن اســت کــه مدرنیتـه بـا نظامـات وارد شـده اسـت و در حقیقـت دلیـل موفقیـت و تاثیرگـذاری آن همیـن اسـت کـه همـه چیـز را در قالـب نظـام ارائـه داده اسـت. طبیعـی اسـت اگـر بخواهیـم در مقابـل ایـن نظریـه و گفتمـان حرفـی بـرای گفتـن داشـته باشـیم، مـا هـم بایـد حرف‌هـای خـود را نظـام‌منـد و مباحـث را بـه صـورت یـک نظـام ارائـه دهیـم.
مقـام معظـم رهبـری یـک فیلسـوف سیاسـی و یـک اندیشـمند عملگـرا و فقیـه حاکـم اسـت کـه طبیعتـا سـابقه مبارزاتـی و مدیریتـی کلان نظـام اسـلامی از ایشــان یــک اندیشــمند بــه تمــام معنــا، واقعگــرا و تحلیلگــرا ارائــه داده اســت. مقــام معظــم رهبــری در بحــث جامعــه منتظــر و نظام‌ســازی مباحثــی دارنــد.
اولا تعریـف ایشـان از انتظـار چیسـت؟ ایشـان میفرماینـد کـه انتظـار، رکـود و سـکون نیســت. کتــاب «انســان 250 ســاله» ایشــان کتــاب بســیار جامعــی اســت؛ کلیــه زمانـه ائمـه را از پیامبـر تـا حضـرت ولـی عصـر(ع) بـه عنـوان یـک انسـان تحلیـل کردنـد، یعنـی یـک نفـر و هـر کـدام در زمـان خودشـان هسـتند. در آن کتـاب ایشـان میفرمایـد: «انتظـار فـرج را افضـل اعمـال دانسـته‌اند، معلـوم میشـود کـه انتظـار یــک عمــل اســت، نــه دســت روی دســت بگذاریــم. یــک آماده‌ســازی اســت در همــه زمینه‌هــا. ایشــان در بحــث نظام‌ســازی میفرماینــد: «کار اصلــی علمــای جهــان اســلام، نظام‌ســازی اســت».
اصــلا دیــدگاه، بین‌المللــی اســت، بحــث داخلــی هــم نیســت. و «نتیجــه نظام‌ســازی، رد الگوهــای لائیــک، لیبرالیســم غربــی، ناسیونالیســم افراطــی و گرایش‌هــای چــپ مارکسیســتی اســت». یعنــی همیـن بحـث کـه گفتیـم در رقابـت بـا نظـام مدرنیتـه. بحثـی کـه ایشـان در بحـث جامعــه منتظــر و بحــث انتظــار دارنــد، ایــن اســت کــه مســاله انتظــار را هــم تــراز نبـوت تلقـی میکننـد.
ایشـان کار انبیـای الهـی را تاسـیس یـک جامعـه مبتنـی بـر جهان‌بینـی توحیـدی میدانـد. بنابرایـن همانطـور کـه وظیفـه انبیـا تاسـیس یـک نظـام توحیـدی اسـت، جامعـه منتظـر هـم بـه تعبیـر ایشـان «مبشـر همـان اهـداف اسـت». لـذا مـا یـک وجـه اشـتراکی بیـن جامعـه انتظـار و منتظـر و جامعـه نبـوی و انبیـا میبینیـم.
تعبیـر ایشـان در کتـاب «طـرح کلـی اندیشـه اسـلامی در قـرآن» ایــن اســت: «انبیــا در برابــر ایــن پرســش کــه چگونــه میتــوان انســان را ســاخت، تنهــا یــک پاســخ دارنــد، محیــط ســالم. بایــد در منگنــه یــک نظــام، انســانها بــه شـکل دلخـواه سـاخته شـوند و بـس».
یعنـی اگـر مـا بخواهیـم یـک جامعـه دینـی داشـته باشـیم، بایـد مبتنـی بـر یـک نظـام باشـد. بنابرایـن موضـوع نظام‌سـازی در مباحـث مقـام معظـم رهبـری بسـیار تاکیـد شـده اسـت. بـا توجـه بـه ایـن کـه ایـن بحـث گسـترده اسـت و مباحـث مختلفـی را شـامل میشـود، در ایـن مقالـه سـعی کردیـم بیشـتر بـه مباحـث مقدماتـی و پیشزمینـه تحقـق نظـام در جامعـه منتظـر از منظـر مقـام معظـم رهبـری بپردازیـم.
بایســتگی عنصــر قــدرت در تحقــق نظام‌ســازی بــر اســاس بیانــات مقــام معظــم رهبــری
حضــرت آقــا پیشفرض‌هایــی را بــرای ایــن نظــام در نظــر میگیرنــد. مــا ا گــر بخواهیــم در جامعــه منتظــر نظامــی را ایجــاد کنیــم، پیشفرض‌هــا چیســت؟
ایشــان در ســخنرانی تاریــخ 1395/2/6 چهــار مولفــه را بیــان میکننــد:
1. توجه به آرمان‌ها و واقعیت‌ها؛
2. مشخص‌کردن مرزبندی و تمایزات نظام مبتنی بر دین با نظام‌های دیگر مکاتب؛
3. کاربردی‌بودن و برخورداری از قوت و مقاومت علمی؛
4 .گفتمان‌سازی در مسیر تحقق نظام الگویی جدید.
بنــده بــر اســاس ایــن مولفه‌هــا، چهــار پیشفــرض بــرای تحقــق نظــام در جامعــه منتظـر در نظـر گرفتـم. اولیـن و مهمتریـن مسـاله بـرای تحقـق یـک نظـام، عنصـر قــدرت اســت. ا گــر قــدرت نباشــد، اصــولا نظامــی محقــق نخواهــد شــد. دیــن، اگـر بخواهـد در جامعـه حضـور پیـدا کنـد، مبتنـی بـر وجـود قـدرت اسـت و بایـد قـدرت داشـته باشـد. بعضـی اشـکال میکننـد کـه دیـن، قدسـی اسـت و قـدرت، زمینـی اسـت. بایـد گفـت درسـت اسـت کـه دیـن قدسـی اسـت، ولـی وقتـی بـه زمیـن بیایـد، قواعـد زمینـی در آن اجـرا میشـود. دیـن، آسـمانی اسـت امـا در زمیـن اسـت و وقتـی زمینـی شـد، قواعـد زمینـی اسـت. یکـی از قواعـد زمینـی، قـدرت اسـت؛ بنابرایـن هیـچ تناقضـی نـدارد. مـا بایـد پیامبـر را هـم در ایـن فضـا تحلیـل کنیـم. ایـن حدیـث معـروف کـه فرمودنـد: «إنـی بُعثـت التمـم مـکارم الاخلـاق»{1} از پیامبـر اسـت، امـا آیـا واقعـا پیامبـر دنبـال قـدرت نبـود؟
پیامبـر(ص) از روز اول کـه از غـار حـرا پاییـن آمـد و رسـالت را شـروع کـرد، بـه دنبـال قـدرت بـود. پیامبـر یـک پیامبـر عملگـرا و واقع‌گراسـت و اصـلا میخواهـد قـدرت را ایجـاد کنـد و بدسـت آورد. در بحـث انـذار عشـیره الاقربیـن پیامبـر بـه دنبـال اسـتخدام قـدرت عشـیره خــودش بــرای اســلام بــود. در بحــث توافــق اوس و خــزرج بــه دنبــال اســتخدام قـدرت انصـار در خدمـت اسـلام اسـت. در امضـای صلـح حدیبیـه پیامبـر اکـرم بـه دنبـال دیکتـه کـردن قـدرت اسـلام بـود. مـا میبینیـم کـه بعـد از صلـح حدیبیـه
قبایــل مختلــف بــا پیامبــر عهــد و پیمــان میبندنــد، چــون قریــش، پیامبــر را به عنـوان یـک قـدرت قبـول کـرد و همیـن باعـث شـد فتـح مبیـن کـه قـرآن بیـان میکنــد، ایجــاد شــود. یــا میبینیــم امت‌سازی کــه پیامبــر از انصــار و مهاجریــن انجـام داد، همـه در مسـیر قـدرت اسـت.
قبایــل مختلــف بــا پیامبــر عهــد و پیمــان میبندنــد، چــون قریــش، پیامبــر را به عنـوان یـک قـدرت قبـول کـرد و همیـن باعـث شـد فتـح مبیـن کـه قـرآن بیـان میکنــد، ایجــاد شــود. یــا میبینیــم امت‌سازی کــه پیامبــر از انصــار و مهاجریــن انجـام داد، همـه در مسـیر قـدرت اسـت.
مقـام معظـم رهبـری میفرماینـد: «وقتـی میگوییـم پیغمبـر میخواسـت یـک جامعـه الهـی و توحیـدی بـه سـبک خـودش بـه وجـود بیـاورد. اولیـن معنایـش ایـن اسـت کـه قـدرت را در آن جامعـه پیغمبـر میخواســت در دســت بگیــرد و همیــن نکتــه خصومت‌هــا را بــه ســمت پیامبــر سـرازیر کـرد».
پـس پیامبـر(ص) بـا نـگاه مثبـت و متعالـی بـه دنبـال قـدرت بـود. در عصـر انتظـار هـم ایـن نیـاز را داریـم. مقـام معظـم رهبـری میفرماینـد: «انتظـار چیســت؟ انتظــار، دســت قاهــر قدرتمنــد الهــی ملکوتــی اســت کــه بایــد بیایــد و بــا کمــک همیــن انســانها ســیطره ظلــم را برکنــد. انســانها را بنــده واقعــی خـدا بکنـد. بایـد بـرای ایـن کار آمـاده بـود. تشـکیل جمهـوری اسـلامی، یکـی از مقدمــات ایــن حرکــت عظیــم تاریخــی اســت».
یعنــی حضــرت آقــا میفرماینــد امـام آمـد و دنبـال قـدرت بـود و حکومـت تشـکیل داد. ایجـاد جمهـوری اسـلامی مقدمـهای در جامعـه منتظـر بـرای تحقـق آرمانهـا اسـت. پـس اولیـن پیشفـرض، قـدرت اسـت و مـا بایـد قـدرت داشـته باشـیم تـا بتوانیـم نظـام ایجـاد کنیـم.
اهمیــت نقــد و رد نظام‌هــای موجــود در تحقــق نظام‌ســازی بــر اســاس بیانــات مقــام معظــم رهبــری
دومیــن پیشفــرض، نقــد و رد نظام‌هــای موجــود اســت. مقــام معظــم رهبــری در قسـمت دوم فرمودنـد: «مرزبنـدی نظـام اسـلامی بـا سـایر مکاتـب». طبیعتـا مـا در ایـن زمـان بـا نظام‌هـای رقیـب مواجـه هسـتیم. یکـی از مشـکلات اساسـی مـا ایـن اسـت کـه نتوانسـتیم جامعـه را اقنـاع کنیـم کـه ایـن نظـام موجـود و مدرنیتـه هنـوز بــه آن درجــه آخــر و ســقوط نرســیده اســت. یعنــی ایــن نظریــه و ایــن رهیافــت در جامعـه شـکل نگرفتـه اسـت و اگـر ایـن نظریـه و رهیافـت شـکل نگیـرد، نمیتوانیـم نظام‌ســازی هــم داشــته باشــیم. چــون میگوینــد نظــام موجــود هســت. مــا بایــد نظـام موجـود را بـه نقـد بکشـیم، کاری کـه پیغمبـر کـرد. پیامبـر اولیـن کاری کـه کـرد، نظـام قبیلگـی را در صـدر اسـلام بـه نقـد کشـید.
پیامبـر وقتـی وارد اسـلام و رسـالت شـد، بـا یـک نظـام پیچیـده بـه نـام نظـام قبیلگـی مواجـه بـود کـه مبتنـی بـر نسـب، حسـب و عصـب بـود. یعنـی همـه تابـع بـزرگ قبیلـه بودنـد و پیامبـر ایـن گفتمــان را بــه چالــش کشــید. گفتمــان ســنگینی بــود. مــا میبینیــم تعصباتــی حـول ایـن گفتمـان شـکل گرفتـه بـود؛ نـزاع عدنانـی و قطحانـی در صـدر اسـلام، نـزاع اوس و خـزرج، همـه مبتنـی بـر نظـام قبیلگـی بـود.
پیامبـر میخواسـت ایـن قبایـل را دور هـم جمـع کنـد و نمیتوانسـت. لـذا بایـد ایـن سیسـتم را بـه چالـش میکشــید و حضــرت طــی یــک عملیــات منحصــر بــه فــرد، نظــام قبیلگــی را بــه چالـش کشـید. نظـام موجـود را رد کـرد و گفـت ایـن نظـام بـه درد نمیخـورد و نظـام امـت اسـلامی را ایجـاد کـرد. یعنـی پیغمبـر نظـام موجـود را رد کـرد و نظـام جدیـد ایجــاد کــرد. لــذا مقــام معظــم رهبــری در ایــن زمینــه در ســخنرانی 1394/10/8 میفرماینـد: «امـروز امیـد مـا بـه علمـای دیـن در سراسـر دنیـای اسـلام اسـت کـه غـرب را قبلـه خودشـان نداننـد. ایـن کار، شـدنی اسـت. دنیـای اسـلام ابزارهـای زیــادی دارد؛ جمعیــت خــوب، ســرزمین خــوب، منابــع طبیعــی، نیروهــای بــا اسـتعداد انسـانی کـه مـی تواننـد آفرینش‌هـای هنرمندانـه خودشـان را در عرصـه علـم و سیاسـت و فنـاوری و عرصه‌هـای گوناگـون اجتماعـی ارائـه دهنـد».
واقعـا نـگاه عمیقـی اسـت. مـا در تهـران توفیـق داریـم کـه در درس حضـرت آقـا شـرکت کنیـم، واقعـا ایـن شـخصیت، بـدون هیـچ تعصبـی، یـک نـگاه عمیـق دارنـد و در درس و بحـث هـم کامـلا فضـا بـاز اسـت. آقایـان اشـکال و سـوال میکننـد، بحـث و انتقــاد میکننــد. ایــن نشــان میدهــد کــه ایشــان نــگاه تحلیلمندانــه دارد.
جایـگاه نظام‌سـازی مبتنـی بـر تحقـق امتـداد اجتماعـی براسـاس بیانـات مقـام معظـم رهبـری
ســومین پیشفــرض، نظام‌ســازی مبتنــی بــر تحقــق امتــداد اجتماعــی اســت. اگــر بخواهیـم نظامـی ارائـه دهیـم، در خـلا نمیتوانیـم بـا خودمـان صحبـت کنیـم. ایـن نظـام بایـد اثـر اجتماعـی داشـته باشـد و مشـکلات را حـل کنـد. یعنـی بایـد بـه داخـل جامعــه بــرود و مشــکل جامعــه را حــل کنــد.
نظــام فقهــی مــا مبتنــی بــر فقــه فــردی اسـت. امـا امـروز خیلـی از مسـایل، نظامـات شـده اسـت، مثـل نظـام پولـی و بانکـی و نظام‌هـای مختلـف.
بنابرایـن سـومین پیشفـرض ایـن اسـت کـه ایـن نظـام دارای امتـداد اجتماعـی باشـد. مثـل بحث بهداشـت. اگر ما بهداشـت را از نگاه فـردی ارائه دهیـم، مثلـا احـکام طهـارات، طهـارات ثالثه، مطهرات نجاسـت، آیا این مشـکل را حـل میکنـد؟ قطعـا حـل نمیکنـد. مسـاله بهداشـت و مسـاله سـلامت جامعـه نیـاز بـه یـک نظـام دارد و لـذا فقـه در عرصه نظام‌سـازی باید این مسـاله را مطرح کند.
مثال معروفی اسـت که میگویند در نجف بیشـترین کتاب در مورد طهارات نوشـته شـده و کثیفتریـن شـهر هـم هسـت. یعنـی کار علمـی فقهـی فـردی انجـام شـده اسـت، امـا اثـری روی شـهر نداشـته اسـت. بنابرایـن فقـه مـا بایـد مبتنـی بـر تاثیـرات اجتماعی باشـد. عزیـزان مسـتحضر هسـتید کـه در نظام‌سـازی دو بحـث مطـرح میکننـد؛ یک مکلـف فـردی و دیگـری مکلـف اجتماعـی. یعنـی مـا در تقسـیم مکلفیـن بایـد یـک نـگاه جدیـد داشـته باشـیم.
مـا یک سـری مکلفین اجتماعـی داریـم که بایـد در قالب نظـام مطـرح شـوند. مقـام معظـم رهبـری در ایـن زمینـه هـم بحـث دارنـد و میفرماینـد: «شـیعه، اگـر بخواهـد واقع‌بینانـه نظـر دهـد، بایـد اطلاعـات فراوانـی داشـته باشـد و فقه شـیعه بایـد در زمینـه روابـط خارجـی، تعلیـم و تربیـت، سیاسـت زراعـی، صنعتـی، نظامـی و سـایر ابـواب زندگـی پاسـخگو باشـد».
لــزوم داشــتن نــگاه جدیــد بــه منابــع اســتنباط در تحقــق نظام‌ســازی بــر اســاس بیانــات مقــام معظــم رهبــری
چهارمیـن پیشفـرض نـگاه جدیـد بـه منابـع اسـتنباط در نظام‌سـازی اسـت. کامـلا مشـخص اسـت که اگر بخواهیم یک نظام جدید بسـازیم، باید با نگاه جدید به دنبال منابع رفت. منابع، همان منابع اسـت، اما تحلیل ما تحلیل جدیدی اسـت.
مسـایلی بایـد وارد شـود، تاثیـر زمـان و مـکان، بحـث مصلحت از منظر جدید، عقل حکومتی در ایـن زمینـه مهـم اسـت. حضرت آقـا در نماز جمعه سـال 1367 میفرماینـد: «تاثیر زمان و مـکان، ابـواب جدیـدی را بـاز خواهـد کـرد و مشـکلات جامعـه بر مبنای تفکر اسـلامی بـا شـیوه فقاهـت حـل خواهـد شـد».
نکتـه‌ای کـه در مـورد مقـام معظـم رهبـری مشـهود اسـت، ایـن اسـت کـه چندیـن سـال پیـش در پژوهشـگاه فرهنـگ و اندیشـه در محضـر آقـای دکتـر مهاجرنیـا بحث اندیشـه سیاسـی مقام معظم رهبـری را پیگیـری میکردیم و ابعـاد مختلـف را فیش‌بـرداری کردیـم. در پژوهشـگاه حـدود 70 جلـد کتـاب بـه صورت مجلـد موجـود اسـت.
واقعـا انسـان بـه ایـن نتیجه میرسـد که این شـخصیت یک فکر منسـجم دارد. یعنی از سـال 1342 که وارد عرصه مبارزه شـده تا سـال 1398 این توازن اندیشـه وجود دارد. این طور نیسـت که بگوییم تلاطم داشـته اسـت. چون ما میبینیم کـه فـردی سـال گذشـته یـک حرفـی زده و امسـال یـک حرف دیگـر زده اسـت. ولـی واقعا آن نظام فکری که معظم له داشـتند، از ابتدای مبارزات تا الان که سـال 1398 اسـت، آن تـوازن حفظ شـده اسـت.
1. بحارالانوار، ج68 ،ص382 و سنن الکبری، ج10 ،ص32
